‘Je moet jezelf trainen om ondenkbare scenario’s toch te overwegen’
Heb jij op de Innovation Expo de serious game van Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) gespeeld? Met dit spel kon je een kijkje in de keuken van de toekomstverkenner nemen. Wat komt er allemaal bij kijken als je de toekomst verkent? Wat maakt verkennen anders dan voorspellen? En wat kun je daar als innovator aan hebben? We vroegen het Silke den Hartog-De Wilde, die meer dan 10 jaar ervaring heeft als toekomstverkenner bij onder andere STT en Rijkswaterstaat.
Sommige mensen kunnen de toekomst heel goed voorspellen. Door middel van onderzoek, bijvoorbeeld. Of doordat ze daar – zoals sommige trendwatchers – eenvoudigweg een goede intuïtie voor hebben. Maar wil je meer dan 20 jaar vooruitkijken of gaat het om zulke complexe materie dat voorspellen niet meer lukt, dan moet je gaan verkennen. Als toekomstverkenner houdt Silke den Hartog-De Wilde rekening met meer dan één toekomst. ‘Daarvoor heb je een hoop verbeeldingskracht nodig. Want de toekomst is er nog niet, dus we hebben geen data en kunnen hem niet meten’, legt ze uit.
Meer dan verbeeldingskracht
Maar met verbeeldingskracht alleen ben je er niet. Den Hartog-De Wilde gaat methodisch te werk en gebruikt daarvoor bestaande cijfers en onderzoeken, interviews en allerhande verschillende werkwijzen. Ze analyseert trends om erachter te komen wat de mogelijke gevolgen zijn van veranderende ontwikkelingen. Ze maakt scenario’s om organisaties te helpen na te denken over wat ze moeten doen als een bepaalde toekomst werkelijkheid wordt. En door middel van roadmapping helpt ze organisaties doelen te visualiseren die ze in de toekomst wel (of juist niet) willen realiseren. ‘In technologiebedrijven, de milieu-, water- en landbouwsector wordt veel met roadmapping gewerkt, onder andere om de weg naar een ongewenste toekomst waarin de aarde twee graden is opgewarmd te schetsen. Zo kun je bedenken wat je kunt doen om dat te voorkomen.’
De toekomst bespreekbaar maken
‘Vroeger zag je wel dat toekomstverkenners zich een half jaar lang opsloten om onderzoek te doen. Tegenwoordig willen we de toekomst vooral ook bespreekbaar maken met iedereen en nodigen we mensen in een vroeg stadium uit om mee te denken.’ Daarom besloot Den Hartog-De Wilde naar aanleiding van een verkenning van de toekomst van de Nederlandse economie die ze deed voor STT, ook een serious game te maken. Een bordspel, waarmee ze in 4 maanden tijd bij zo’n 16 organisaties langsging, van Rabobank en Achema, tot de Belastingdienst en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Op de Innovation Expo 2018 was ze te vinden met een ingekorte versie van het spel.
Serious game
Deelnemers aan het spel krijgen een fictief doel dat ze voor een fictieve samenleving moeten realiseren. Ze moeten bijvoorbeeld streven naar een samenleving die zo rechtvaardig of co2-neutraal mogelijk is. Daarvoor kunnen ze bepaalde bouwstenen inzetten: innovaties en concepten uit literatuur, onderzoek en scenariostudies, maar bijvoorbeeld ook science fiction. ‘Zoals het aanleggen van een Hyperloop of investeren in en fabriek die breinchips maakt waarmee mensen sneller kunnen denken.’
Elke groepje werkt in een ander toekomstscenario, met veel economische groei en globalisering of juist heel weinig. ‘Door in verschillende rondes in verschillende toekomstscenario’s te werken, ervaar je hoe dat de keuzes die je maakt beïnvloedt. Winnaars zijn er niet bij het spel, maar het leidt wel tot interessante discussies. Van een paar organisaties hoorden we terug dat het ze echt ideeën heeft gegeven over waar ze op in zouden moeten zetten in de toekomst.’
Rekening houden met meer dan één toekomst
Dat nadenken over verschillende perspectieven en scenario’s, is de kern van toekomstverkennen. Wil je de toekomst goed kunnen inschatten, dan is het belangrijk om veel verschillende onderwerpen en thema’s bij elkaar te brengen. Geen wonder dat veel toekomstverkenners breed georiënteerde mensen zijn: sociologen, economen, geschiedkundigen of geografen, zoals Den Hartog-De Wilde. ‘Het feit dat je veel verschillende onderwerpen en thema’s bij elkaar brengt in een toekomstverkenning, kan ook tot blinde vlekken leiden. Als je ergens veel van afweet, dan is het makkelijk om je daar vooral op te concentreren. Kort gezegd zie je bij overheden vaak een blinde vlek voor technologische ontwikkelingen, bij bedrijven vaker voor sociaal-maatschappelijke kwesties.’
Daarom hanteert ze in haar verkenningen een soort checklist: DESTEP. Een acroniem voor demografie, economie, sociologie, technologie, ecologie en politiek. ‘We controleren zo of in de verkenning al die aspecten zijn meegenomen. Om blinde vlekken te voorkomen kan het ook nuttig zijn om experts te interviewen buiten het veld dat je onderzoekt. Doordat zij een ander perspectief hebben, zien ze soms juist relevante ontwikkelingen.’
Ondenkbare scenario’s
Hoe onwaarschijnlijk of onwenselijk het op een bepaald moment ook lijkt, soms kan dat andere perspectief juíst het meest kloppend zijn. ‘Toen ik tien jaar geleden begon met dit werk, was het heel moeilijk om scenario’s onder de aandacht te brengen waar economische krimp zou zijn. Dat zou te onwaarschijnlijk zijn. Maar toen een paar jaar later de economische crisis kwam, werd krimp ‘het nieuwe normaal’. Scenario’s met economische groei waren ineens ondenkbaar. Je moet jezelf trainen om innovaties en veranderingen die op je af komen maar die jou misschien niet goed uitkomen of tegenstrijdig zijn met jouw wereldbeeld, toch te overwegen. Zeker als het gaat om innovatie in de zin van nieuwe producten en diensten, kan het je helpen om je in een heel nieuw wereldbeeld te verplaatsen. Zo kun je ook op nieuwe ideeën komen die nú al werken.’
Benieuwd naar de serious game over de toekomst van de economie? Download het spel hier. Op de website van Stichting Toekomstbeeld der Techniek kun je de bijbehorende toekomstverkenning 'Bioprinters, grondstofrotondes en brainternet?' lezen.