De coronacrisis als katalysator voor transitie
Onderzoeksinstituut Drift organiseerde de afgelopen weken online co-creatie borrels over de lange-termijn gevolgen en kansen van de Coronacrisis. Directeur Derk Loorbach vertelt over deze ‘transitiegesprekken’; wat kan de Coronacrisis ons brengen?
Derk Loorbach is hoogleraar Sociaaleconomische Transities en directeur van Drift, een onderzoeksinstituut dat academisch onderzoek naar duurzaamheidstransities combineert met praktische experimenten. “Drift houdt zich bezig met het ontwaren van bewegingen in de samenleving op het gebied van transities. We richten ons daarbij op het uitdenken van gewenste ontwikkelingen en manieren om optimistische toekomstscenario’s meer kans van slagen te geven.”
Transitiegesprekken
“Bij Drift hebben we regelmatig borrels waarin we met elkaar reflecteren op actualiteiten, waarbij we mensen van buiten betrekken. Tijdens een gesprek met een collega over de Coronacrisis besloten we dat gesprek ook open te gooien, via een Zoomsessie. Daar bleek veel interesse voor, tijdens de eerste sessie waren er zo’n 250 deelnemers!
Daarom hebben we het doorgezet en zijn we wekelijkse sessies gaan organiseren met telkens een iets andere insteek. De filosofie achter die open gesprekken is dat het mensen met vragen en mensen met ideeën aan elkaar verbindt. We werken niet toe naar één oplossing, maar proberen wel door te denken waar het heen kan gaan.”
Gedragsverandering
“Een crisis als deze is interessant, omdat het ons dwingt ons gedrag te veranderen. Vaak blijven we dingen doen zoals we ze altijd al deden, omdat er allerlei praktische bezwaren zijn die ons ervan weerhouden ons gedrag te veranderen. Nu worden we uit onze routines gehaald. Daardoor ontstaat ruimte om te experimenteren, om dingen anders te gaan doen.”
“Veel onderzoek naar transities legt de nadruk op technologie, op hoe dingen groter, sneller en centraler kunnen. Maar rondom technologie ontstaan nieuwe maatschappelijke stelsels, bestaande uit hiërarchieën, routines, een cultuur, etc. Dat bepaalt wat we gewend zijn en hoe we als samenleving vinden dat het hoort. Het bepaalt de sociale norm, en die stuurt ons gedrag.”
“Die sociale norm zorgt er echter ook voor dat het aanpassingsvermogen vermindert. We worden pad-afhankelijk: ook op samenlevingsniveau blijven we doen wat we altijd deden. Op een gegeven moment zijn die structuren echter niet meer houdbaar, omdat de samenleving verandert. Denk aan mobiliteit en energievoorziening. Transities zijn schoksgewijze veranderingen van zo’n systeem, waarbij de sociale norm verandert, net als individueel gedrag.”
Opschalen en structuren veranderen
“Er zijn in de samenleving nu al talloze duurzame alternatieven voor de onhoudbare structuren in onze maatschappij. Denk aan het zelf duurzaam opwekken van energie, lokale voedselvoorzieningen en kleinschalige deelmobiliteit. Deze initiatieven zijn echter te lokaal en klein om echt verandering teweeg te brengen.”
“De uitdaging zit hem dus in het opschalen van deze initiatieven, en daar ligt een rol voor transitiebeleid. Kunnen we individuele en lokale initiatieven een stap verder brengen? Dat kan volgens mij door deze lokale initiatieven te koppelen aan gevestigde partijen als supermarkten, netbeheerders en de logistieke sector. Dat vraagt een soort ondernemerschap dat overheden niet hebben, maar wel kunnen ondersteunen en aanmoedigen.
Daarbij speelt een tweede component, namelijk het strategisch aanpassen van de institutionele regels en randvoorwaarden die de huidige situatie in stand houden. Als beleidsmaker zou je de Coronacrisis kunnen aangrijpen om veranderingen in die structuren te forceren, om een echte normverschuiving te realiseren.”
Het momentum voortzetten
“Een mooi voorbeeld is het mobiliteitsvraagstuk. Nu we zo veel mogelijk thuis werken laten veel meer mensen hun auto staan. Dat levert een vol straatbeeld op, terwijl daartegenover ook allerlei openbare parkeerplekken leegstaan. In Rotterdam werd op lokaal niveau al geëxperimenteerd met Droomstraten. Bewoners verplaatsen hun auto’s tijdelijk naar openbare parkeerplekken waardoor er meer ruimte komt en de straat kan worden ingericht als gezamenlijke buitenruimte. Je kunt je voorstellen dat daar nu extra behoefte aan is. Dit is een prachtig moment om een dergelijk initiatief op te schalen en verder te faciliteren, met kleinschalige deelmobiliteit bijvoorbeeld. Zo bouw je vast de benodigde infrastructuur op en went men aan deelauto’s en een legere straat. Je verschuift de norm.”
“Op grotere schaal betekent minder auto’s schonere lucht. Mensen ervaren de effecten daarvan nu al. Dit kan waardering opleveren die enorm kan bijdragen aan het draagvlak voor beleidsmaatregelen op het gebied van milieu en energie. Dat momentum zou je als beleidsmaker moeten aangrijpen om experimenten op dit gebied op schaal te brengen en regelgeving aan te passen, bijvoorbeeld voor transport of in de bouw.”
“Dit voorbeeld schetst een toekomst waarin we potentieel naar een economie toe gaan die veel beter is voor de natuur en onze eigen gezondheid, en waar ook veel lokale welvaart en welzijn is. Mijn hoop is dat het lukt het momentum van deze crisis hiervoor in te zetten.”
“Een ander simpel voorbeeld om de crisis aan te grijpen en verandering te stimuleren: het bezoek aan bouwmarkten was de afgelopen maand enorm hoog. We zijn massaal aan het klussen geslagen in huis. Dit zou het ideale moment zijn om mensen te stimuleren meer duurzaam te verbouwen. Denk aan zonnepanelen, warmtepompen en het gebruik van duurzame materialen. Dat ligt eigenlijk enorm voor de hand.”
En nu?
“We hebben niet alles onder controle en we kunnen met weinig zekerheid voorspellen wat er tijdens en na deze crisis gaat gebeuren. Maar we kunnen wel positief kijken naar welke lange termijn-richtingen er ontstaan, en verkennen hoe die op korte termijn versterkt kunnen worden. Drift kijkt altijd naar de lange termijn, dat doen we nu ook. Maar dat doen we vanuit wat er speelt. We benoemen wat we wel en niet gewenst vinden, wat voor kansen en mogelijkheden er zijn. Zo ontstaat er een meer optimistische toekomstverwachting.
Inmiddels doen we bij Drift weer onze eigen transitiegesprekken. We hebben de mensen die de afgelopen tijd meepraatten aangespoord hun eigen bijeenkomsten te organiseren. Daarvoor bieden we een soort do it yourself formule aan. We zien dat op veel plekken gebeuren; er ontstaan allerlei netwerken en lokale initiatieven zoeken elkaar op. Over een maand willen wij dat weer eens bij elkaar brengen in een groot forum. Zo houden we het maatschappelijke gesprek over transities gaande.”