‘Transities, sociale innovatie en macht zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden’
De grote transities waar we voor staan vormen grote maatschappelijke uitdagingen. Het gaat niet alleen om ecologisch verduurzamen, maar hebben ook te maken met economische, en sociale problematiek. Volgens Flor Avelino, onderzoeker aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, kunnen we het ene vraagstuk niet zonder het andere aanpakken. ‘Onze maatschappelijke uitdagingen zijn dusdanig hardnekkig dat enkel technologische innovatie niet genoeg is.’
Flor Avelino is sinds 2005 werkzaam aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, bij het Dutch Research Institute for Transitions (DRIFT) en sinds vorig jaar ook als universitair hoofddocent en themaleider Duurzame en Rechtvaardige Steden bij het Erasmus initiatief Vital Cities en Citizens. Bij DRIFT voor transities werken betrokken onderzoekers aan het begrijpen en versnellen van transities richting een eerlijke, duurzame en veerkrachtige maatschappij. Samen met haar collega’s combineert Avelino wetenschap met praktisch onderzoek naar duurzaamheidstransities.
Sociale innovatie
Volgens Avelino zijn transities onlosmakelijk verbonden met sociale innovatie, en macht. ‘Zodra je vanuit een sociale innovatiebril naar duurzaamheid gaat kijken kom je op kwesties van (on)rechtvaardigheid en veranderende machtsrelaties.'
De definitie van sociale innovatie die Avelino en haar collega's hanteren is: 'Veranderende sociale relaties en nieuwe vormen van doen, denken en organiseren.' Die definitie is breed en kritisch, want nieuwe vormen van doen, denken en organiseren zijn niet per definitie positief. 'Denk aan een ontwikkelingen zoals de deeleconomie en de platformeconomie die in eerste instantie een decentralisatie van macht leken te creëren. Waar meer macht naar de burger leek te gaan, is inmiddels te zien dat de macht juist weer geconcentreerd is bij een paar grote partijen zoals bijvoorbeeld AirBnb en Uber.'
Macht en rechtvaardigheid
Avelino onderzoekt hoe macht en rechtvaardigheid meespelen in transitieprocessen, specifiek in duurzaamheidstransities. Bijvoorbeeld In het project UrbanA over duurzame en rechtvaardige steden. ‘Ik kijk naar die transities vanuit een machtsperspectief: Om te begrijpen hoe sociale innovatie kan bijdragen aan transformatieve verandering moet je aandacht hebben voor de onderliggende machtsrelaties, die ten grondslag liggen aan de maatschappelijke problematiek.
‘Ongelijke machtsrelaties, uitbuiting, uitsluiting en onderdrukking spelen vaak een grote rol in maatschappelijke uitdagingen. We moeten onderzoeken wat die problematische machtsrelaties zijn, om te begrijpen wat er überhaupt getransformeerd dient te worden. Als de onderlinge machtsrelaties niet veranderen, dan verandert er eigenlijk niks. Innovatie kan daaraan bijdragen, maar niet automatisch. Sterker nog, innovatie kan bestaande machtsongelijkheid verergeren, zelfs al is het dikwijls onbedoeld.'
In het SONNET project over sociale innovatie in energietransities ontwikkelen Avelino met haar collega’s een ‘Transformative Power Lab’ methode om kritische uitwisseling over macht te faciliteren: ‘we hebben machtstheorieën zo vertaald dat ze gebruikt kunnen worden voor gesprekken over macht binnen sociale innovatie, op het gebied van energie.’ Binnenkort komt hierover een publicatie uit, dat ook voortbouwt op eerder inzichten uit het Manifesto voor Transformatieve Sociale Innovatie.
Translokale netwerken
Hoe macht op een andere manier kan werken illustreert Avelino door het effect en belang van translokale netwerken te benadrukken. ‘Deze netwerken ontstaan rondom fenomenen die lokaal ingebed zijn, maar tegelijkertijd internationaal, regionaal en mondiaal verbonden. Veel sociale innovatie ontstaat n dat soort netwerken. En ze maken veel mogelijk wat betreft empowerment. Mensen zien heel direct het effect van hun acties in hun lokale omgeving, maar hebben ook een breder gevoel van impact op een internationale schaal.'
Een voorbeeld is RESCOOP, een Europees netwerk van energiecoöperaties. ‘Dat is begonnen met heel veel lokale initiatieven en energiecoöperaties die zich nu hebben georganiseerd in een netwerk. Het netwerk heeft inmiddels invloed op het niveau van Europese wet- en regelgeving, die vervolgens richtlijnen biedt aan nationale staten. Die translokale netwerken hebben dus invloed op beleid, en dat soort impact van dit soort initiatieven wordt vaak flink onderschat.'
Diverse sociale bewegingen
Een andere manier waarop transformatieve macht kan ontstaat is door de combinatie van verschillende soort sociale bewegingen. Naast protestbewegingen heb je ook zogenaamde ‘prefiguratieve’ bewegingen. ‘Door middel van verschillende vormen van sociale innovatie, zoals bijv. het initiëren van een energiecoöperatie, een ecodorp, een sociale onderneming of een participatief budgetteren project , proberen dit soortbewegingen te laten zien dat het ook anders kan. Deze bewegingen protesteren niet alleen tegen het bestaande maar laten ook een alternatief toekomstvisie zien door het echt zelf te doen, in het hier en nu. Naar dit soort prefiguratieve bewegingen wordt onderzoek gedaan door bijvoorbeeld Lara Monticelli, en nu ook steeds meer in het veld van transitieonderzoek en sociale innovatie studies.’
Volgens Avelino is dit soort sociale innovatie een complementair onderdeel bij het tot stand brengen van transformaties. ‘Ik denk dat sociale innovatie een fundamentele verandering teweeg kan brengen door de samenkomst van deze prefiguratieve bewegingen met klassieke protestbewegingen, alsook juridische en beleidsmatige interventie. Op die manier kan transformatieve verandering gerealiseerd worden. Maar elke ontwikkeling brengt ook nieuwe machtsdynamieken met zich mee. Het is belangrijk je dat te realiseren en dit mee te nemen in veranderingen, zodat je de nieuwe vormen van ongelijkheid die dat met zich meebrengt kan aankaarten en aanpakken.'